"Legenda o Esterce..."
Chon Shmeruk „Legenda o Esterce w literaturze jidysz i polskiej”, Oficyna Naukowa, Warszawa 2000 r., ss. 153, il. 36
Na półkach bibliotecznych można znaleźć wiele pozycji literackich poświęconych legendzie o Esterce. Autorów opisujących tę historię jest tak wielu, jak wiele jest opinii na temat Kazimierza Wielkiego i jego żydowskiej kochanki. Jedni uważają, że to tylko legenda, która nie znajduje potwierdzenia w pisanych źródłach historycznych, inni wskazują dowody, że to prawda.
W związku z tym nasuwają się dwa pytania. Pierwsze: Dlaczego wybitni literaci poświęcili tej postać tak wiele uwagi? I drugie: Czy Esterka istniała rzeczywiście?
Chone Shmeruk spróbował odpowiedzieć na powyższe pytania w swojej książce „Legenda o Esterce w literaturze jidysz i polskiej”. Książka ta otwiera serię wydawniczą „My, Żydzi Polscy”, której patronuje Fundacja Dziedzictwo im. Chone Shemeruka. Powstała ona dla zachowania pamięci o wspólnej przeszłości Polaków i Żydów.
Chone Shmeruk to wybitna postać pochodzenia żydowskiego związana z Polską. Urodził się w Warszawie w roku 1921, w Izraelu zamieszkał w roku 1949, zmarł w roku 1997. Znany jest jako badacz na Uniwersytecie Hebrajskim, Warszawskim, Łódzkim i Jagiellońskim, głównie jako znawca literatury jidysz. Krakowska Uczelnia, a przede wszystkim, my studenci judaistyki, zawdzięczamy Shmerukowi wiele, gdyż to właśnie on przyczynił się do powstania Międzywydziałowego Zakładu Historii i Kultury Żydów (dzisiejszej Judaistyki).
Dorobek naukowy Chone Shmeruku to wiele samodzielnych publikacji, a także współautorstwo z innymi naukowcami. W roku 1985 w Jerozolimie wydano jego książkę „The Esterke Story in Yiddish and Polish Literature”. W 2000 roku została ona przełożona ona na język polski przez Monikę Adamczyk-Garbowską i wydana przez Oficynę Naukową w Warszawie.
Chone Shmeruk dziejami Esterki zajął się przez przypadek, choć tradycja związana z tą niezwykłą postacią łączącą ze sobą dwa obce, lecz współistniejące ze sobą, światy, była żywotnym wątkiem w literaturze polskiej i jidysz. Temat Esterki dla Shmeruka wydał się także niezwykle interesujący, zwłaszcza, że jego badania naukowe wykazały, iż literatura jidysz nie jest zauważana w polskiej historiografii.
Książka Shmeruka przedstawia rozważania na temat literatury poświęconej legendzie o żydowskiej kochance króla polskiego Kazimierza Wielkiego. Autor przekazał w niej dowody na duże zainteresowanie dziejami Ester w historii piśmiennictwa i nie tylko. Ślady tej legendy można odnaleźć bowiem w dziełach malarskich i w innych dziedzinach sztuki. Temat ten został poruszony nawet na konferencji międzynarodowej. Zainteresowanie tą postacią nie słabnie, w ostatnich latach odnotowano dalsze badania na jej temat.
Chone Shmeruk w swojej książce „Legenda o Esterce w literaturze jidysz i polskiej” starał się przedstawić genezę i dzieje motywów prac literackich na temat Ester. Porównał źródła i wersje legend, zarówno wśród dzieł polskich jak i żydowskich. Idąc dalej, w odniesieniu do postaci królewskiej kochanki, przedstawił podobieństwa i różnice oraz związek między literaturą jidysz a literaturą polską.
W pierwszym rozdziale autor przedstawił czytelnikom rozwój tematyki związanej z Ester w literaturze polskiej. Sto lat po śmierci Esterki, jako pierwszy przedstawił tę historię w swojej kronice, pisanej po łacinie Jan Długosz. Według niego piękna Żydówka pojawiła się w życiu Kazimierza Wielkiego po Rokiszanie. Urodziła mu dwójkę synów, Niemierza i Pełka oraz córkę. Chłopcy byli wychowywani przy boku króla w tradycji chrześcijańskiej, a dziewczynka pozostała przy matce. Od tego czasu pojawiały się przeróżne wersje tych zdarzeń. Niektórzy ubogacali je tworząc romantyczne wersje tej historii, inni wykorzystywali w dziełach antyżydowskich. To dzięki Janowi Długoszowi rozpoczęło się wielowiekowe zainteresowanie tą tematyką i rozpoczęto badania nad postacią Ester. W polskiej literaturze przykładem może być dzieło „Żydowskie Okrucieństwa” księdza Przesława Mojeckiego, które potwierdza istnienie związku pomiędzy Żydówką a królem polskim, oraz „Satyry” Krzysztofa Opalińskiego, z których dowiadujemy się, że dzięki wstawiennictwu Ester, Żydzi otrzymali przywileje od króla polskiego. Inna książka, „Matka Świętych” księdza Floriana Jaroszewskiego, zwraca uwagę na spór między Kazimierzem Wielkim a duchowieństwem, spowodowany związkiem z Żydówką.
Drugi rozdział książki poświęcony jest źródłom i wersjom legendy o Esterce wśród Żydów. Zaskakujący wydaje się być fakt, że historycy nie odnaleźli żadnych źródeł, które mogłyby potwierdzić wersję Jana Długosza. Dla niektórych żydowskich badaczy był to znak, że to tylko legenda. Inni tłumaczyli brak żydowskich źródeł tym, że postawa Ester była haniebna i stąd milczenie na ten temat. To wytłumaczenie wydaje się bardzo prawdopodobne, gdyż zdrada religii przodków w ówczesnych czasach była jednoznaczna z wydaleniem z gminy.
Shmeruk udowodnił, że legenda o Esterce dotarła do środowisk żydowskich dopiero w XVI wieku. Pierwszym źródłem potwierdzającym to, było dzieło „Potomstwo Dawida” Dawida Ganesa. Innym przykładem może być kronika „Szczątki Izraela” Menachema Amelandera oraz słynne dzieło Szomera „Żydowska Królowa”.
W kolejnym rozdziale autor omawia pierwsze, pośrednie kontakty między literaturą jidysz a literaturą polską. Shmeruk przedstawił tu dowody na izolację żydowskiej oraz polskiej tradycji, które przez wiele wieków choć istniały obok siebie i nie miały ze sobą nic wspólnego.
Piąty rozdział zawiera przemyślenia autora na temat dzieła Szaloma Aszera „Czasy Mesjasza”, jako tła romantycznej stylizacji legendy o Esterce. Autor wykorzystał XIV-wieczną postać, jako symbol do przedstawienia problemów ówczesnego świata, czyli początku wieku XIX. Główna bohaterka książki Aszera, Justyna dążyła do poznania równoległego świata i walczyła o asymilację z nim.
Następnie autor skupia się na twórczości Opatosza, Segalowicza i Imbera. Tematyka dwóch pierwszych dzieł jest do siebie zbliżona. Ma za główne zadanie ukazać chęć Żydów do poznania świata chrześcijan, opowiada o uczuciach między gojami a Żydami. Temat ten był bardzo popularny w czasach Opateusza i Segalowicza.
Imber natomiast, w swoim dziele skupia się na dwóch postaciach: Ester i Kazimierzu Wielkim. Opisuje dokładnie ich uczucia, ukazując jednocześnie, że ich miłość od samego początku skazana była na niepowodzenie.
Jednym z ostatnich tematów rozważań w książce Shmeruka są ślady języka i literatury jidysz w literaturze polskiej. Wynika z nich, że język jidysz nie był znany wśród chrześcijan, głównie ze względu na jego zapis w hebrajskim alfabecie. Pierwszą osobą, która zapoczątkowała kontakty pomiędzy literaturą polsko-żydowską, był Klemens Junosz. Doszło do tego poprzez literaturę rosyjską.
Ostatnia myśl książki poświęcona jest Misterium Arona Zeitlina. To dramat, w którym występują postacie Ester i Kazimierza Wielkiego.
Książka Chonego Shmeruka „Legenda o Esterce w literaturze jidysz i polskiej” jest jedyną pracą próbującą dać odpowiedź na pytanie: Dlaczego tak wiele miejsca w piśmiennictwie znalazło się dla legendarnej postaci Estery, kochanki króla polskiego?
Niestety, wieloletnie badanie tej tematyki, prowadzone przez Shmeruka nie przyniosły ostatecznej odpowiedzi na zadane na wstępie pytania. Zastanawiali się nad tym też inni historycy. Jedni mieli podobną ocenę źródeł, jak Shemruk, inni zupełnie się z nim nie zgodzili. Jerzy Wyrozumski w swojej książce „Kazimierz Wielki” (s. 212) traktuje legendę bardzo poważnie, uważa, że jej historyczności nie da się zaprzeczyć. Jednak zdaje sobie sprawę, że jedynym źródłem potwierdzającym jest Długosz. Więc wiadomości tej nie można przyjąć bez zastrzeżeń. Inaczej wszystko widzi Krzysztof Ożóg , który pisze, że kochanka Kazimierza to kopia biblijnej Ester. Nie wierzy więc w to, co pisze Długosz, twierdząc, że jest to historia wymyślona, chociaż nie zaprzecza, że król Polski miał kochankę.
Książka ta niewątpliwe jest bogatym źródłem informacji na powyższy temat. Historycy uważają ją za wartościową, gdyż zwiera rozbudowane przypisy, kalendarium życia profesora, listę jego ważniejszych publikacji, słowniczek trudniejszych pojęć, indeks oraz cenne biało-czarne i kolorowe ilustracje. Każdy kto zechce bliżej poznać interesującą postać Esterki powinien sięgnąć do tej pozycji.
Po zapoznaniu się z książka Chone Shmeruka, który przedstawił w niej dokładnie i wyczerpująco najważniejsze przykłady badań i studiów nad legendą o Esterce, a także fragmentami prac Jerzego Wyrozumskiego i Krzysztofa Ożóga zostałam przekonana o istnieniu Ester i jej prawdopodobnym romansie z królem Kazimierzem Wielkim. Przychylam się tym samym do opinii tych historyków, którzy twierdzą iż w opisie Długosza jest trochę prawdy.
16.12.2005 r.
Dorota Szczepanowicz